Założenia projektu

1. Czym jest projekt typu foresight?

Foresight jest zdefiniowany jako wykorzystanie uporządkowanej, kolegialnej wiedzy na temat przyszłości oraz budowanie wizji średnio- i długoterminowych w celu wpłynięcia na kształt podejmowanych w danym czasie decyzji i zachęcenia do podejmowania wspólnych działań. Metody foresight'u dostarczają narzędzi umożliwiających wzmocnienie wzajemnych relacji pomiędzy instytucjami, tak, aby system wymiany wiedzy i informacji był bardziej swobodny i efektywny. Foresight obejmuje następujące działania:

• wskazywanie priorytetów inwestycyjnych w sferze badań i rozwoju technologicznego
     poprzez odkrywanie potencjalnych możliwości
• zmiana orientacji nauki i systemu innowacji
• przedstawienie żywotności nauki i badań naukowych
• wprowadzanie nowych składników do debaty na temat foresightu

Według definicji podanej przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji Foresight jest procesem kreowania kultury myślenia społeczeństwa o przyszłości, w którym zarówno naukowcy, inżynierowie, jak przedstawiciele przemysłu czy pracownicy administracji publicznej biorą udział w wyznaczaniu strategicznych kierunków rozwoju badań i rozwoju technologii w celu przysporzenia jak największych korzyści ekonomicznych i społecznych w gospodarce. Uczestniczący w projektowaniu Foresight ustalają priorytetowe kierunki badań wspólnie tworząc wizję przyszłych osiągnięć. Poza celami doraźnymi (zbudowanie scenariuszy) Foresight ma wiec jeszcze istotne znaczenie dla zaspokajania zapotrzebowania na know-how naukowe, biznesowe i kulturowe (por. Rys. 1), co ma podstawowe znaczenie na przykład dla polityki inwestycyjnej państwa w sferze badawczo-rozwojowej.

2. Cel i charakter projektu typu foresight

Foresight jest zbiorem narzędzi ułatwiających konstrukcje scenariuszy rozwoju sytuacji w stosunkowo dalekiej perspektywie, (zwykle 10-20 lat) lub też w takich przypadkach, gdy może nastąpić trudny do przewidzenia rozwój sytuacji (np. na polu walki, gdy przeciwnik stara się zastosować zaskakujące manewry). Dlatego też oprócz metod analitycznych w procesie foresight stosowane są metody heurystyczne (np. burza mózgów).

Obrazowe wyjaśnienie różnicy pomiędzy działaniami typu foresight a planowaniem pokazano na Rys. 2. W przypadku procesu planowania mamy zwykle do czynienia ze zbiorem warunków brzegowych (W) i zbiorem parametrów stanu (P) przedstawiających szczegółowy opis badanego obszaru, wynikający z istniejących (lub zakładanych) warunków. Wynikiem planowania jest hipotetyczny obraz sytuacji w przyszłości z ewentualnym oszacowaniem prawdopodobieństwa jego zaistnienia.

W przypadku procesu foresight wychodzi się również z opisu warunków brzegowych (Wo) i wynikających z nich parametrów stanu (Po), jednakże bazując na tych danych oraz wynikach prac ekspertów, zakłada się ogólny scenariusz rozwoju sytuacji (np. dynamiczny wzrost gospodarczy związany z inwestycjami w wybrany sektor technologii). W następnym etapie prowadzone są prace mające określić jak powinny być ukształtowane warunki (W1) i parametry (P1) aby osiągnąć zakładany scenariusz oraz jakie mogą wystąpić przeszkody aby go osiągnąć. Przy tym scenariusz ten nie ogranicza się jedynie do obszaru nauki i technologii, lecz zawiera także opis efektów ekonomicznych i społecznych. Ostateczny scenariusz otrzymuje się zwykle na drodze iteracji, tj. poprzez kilkukrotne .przymierzanie. zakładanych parametrów (W) i (P), co jest jedną z charakterystycznych cech procesów foresight (na rysunku oznaczony gwiazdką *). Drugą jego cechą jest konsultacja wstępnie opracowanych scenariuszy z dużą grupą ekspertów i osób zainteresowanych jego realizacja (**).

3. Kolejność działań w projekcie

Zadania projektu realizowane będą w następującej kolejności:

• Ustalenie, przy pomocy rozmaitych metod foresight'u, ram i obszarów badawczych dotyczących branż w regionie;
• Ustalenie i określenie zawartości kwestionariusza delfickiego;
• Kilkukrotne przeprowadzenie badań ankietowych w celu zawężenia pola poszukiwań kluczowych dla rozwoju regionu branż;
• Opracowanie scenariuszy przyszłości łączących w sobie elementy technologiczne i społeczno-ekonomiczne na podstawie uzyskanych rezultatów badania delfickiego;
• Sformułowanie rekomendacji dla przyszłych priorytetów badań i rozwoju w województwie świętokrzyskim jak również w obszarze województw świętokrzyskiego, lubelskiego i podkarpackiego.

4. Organizacja i prowadzenie projektu Foresight

Najczęściej stosowana struktura organizacji projektu składa się z czterech elementów:

• Komitet Sterujący
• Biuro Koordynatora
• Panel Główny
• Panele tematyczne

W przypadku projektu Foresight dla województwa świętokrzyskiego występuje jeszcze Panel Programowy, którego obecność wynika ze współpracy w ramach projektu trzech województw: świętokrzyskiego, lubelskiego i podkarpackiego.

Komitet Sterujący, składający się z przedstawicieli konsorcjum realizującego projekt, czuwa nad jego prawidłowa realizacja pod względem formalnym. Komitet Sterujący powołuje koordynatora Projektu i członków Panelu Głównego.

Koordynator Projektu jest odpowiedzialny za realizacje projektu i jego obsługę (organizacje warsztatów i konferencji, zapewnienie odpowiedniej metodologii realizacji projektu, zapewnienie prawidłowego przepływu informacji oraz przygotowanie i dystrybucja raportów, przepływy finansowe, itp.).

Panel Główny składa się ekspertów merytorycznych, wybitnych w swoich dziedzinach, a zarazem osoby kreatywne o szerokich horyzontach. Panel Główny nadaje kształt merytoryczny projekty i inicjuje zapoczątkowanie procesu foresight.

Panele Tematyczne analizują metodami foresight obszary i makrotematy wybrane przez Panel Główny, analizują (stosując na przykład metodę Delphi) a następnie konsultują je ze środowiskiem.

Projekt kończy zwykle publiczna prezentacja wyników foresight na zorganizowanej w tym celu jednej lub kilku otwartych konferencjach.

5. Etapy budowy i realizacji projektu

5.1. Określenie klienta

Sponsor/klient/beneficjent, dla którego wykonuje się badania, to podstawowa sprawa. Klient niekoniecznie musi płacić 100% kosztów projektu. Musi być jednak potrzeba takich badań, odczuwalne "ssanie rynku" (popyt).

Klientem może być rząd, przemysł, przedsiębiorstwo, stowarzyszenie. Inicjatywa wykonania badań musi wynikać z potrzeb klienta - czyli powinna iść "z góry na dół", a nie odwrotnie. Ze strony klienta - przyszłego użytkownika wyników badań - musi występować jasne zaangażowanie.

5.2. Określenie celu przedsięwzięcia i ocena realności projektu Foresight

Celem przedmiotowego projektu badawczego jest wskazanie i ocena przyszłych potrzeb, szans i zagrożeń związanych z rozwojem gospodarczym oraz przedstawienie koncepcji odpowiednich działań wyprzedzających z dziedziny nauki i techniki. Opracowanie Raportu Foresight Wiodących Technologii dla Województwa Świętokrzyskiego pozwoli udoskonalić narzędzia przyszłych inwestycji, jak również wyłonić przyszłych liderów lokalnego i regionalnego rozwoju, a tym samym stać się, bardziej wiarygodnym w przyszłej polityce kraju i Regionu. Cel ten będzie zrealizowany poprzez opracowanie dla województwa świętokrzyskiego wewnętrznej prognozy rozwoju technologii, uwzględniającej kluczowe zagadnienia zrównoważonego rozwoju Regionu (odpowiedni poziom życia społeczeństwa, zrównoważone zasoby energetyczne, zagadnienia ekologiczne, technologie na rzecz ochrony środowiska . ekoinnowacje, wykorzystanie zasobów wewnętrznych Regionu Świętokrzyskiego, nowe materiały i technologie . np. biotechnologia, odpowiednia infrastruktura, itd.), gwarantującego trwały wzrost gospodarczy zmierzający w kierunku pożądanym i optymalnym dla społeczeństwa Regionu, w celu podniesienia poziomu i jakości życia ludności w województwie świętokrzyskim.

Wynik projektu - Raport - będzie uzupełnieniem i rozwinięciem (z wyraźnie zaznaczonymi elementami uszczegółowienia i sprecyzowania) Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Świętokrzyskiego na lata 2005-2013. Wyniki projektu będą podstawą do kształtowania polityki gospodarczej władz regionu oraz finansowania rozwoju gospodarczego.

5.3. Budowa silnego poparcia i zrozumienia dla programu Foresight

Ważne będzie nagłaśnianie spotkań i prezentowanych tam idei przez publikatory. Pozwoli to w odpowiednim momencie na przeprowadzenie szerokich konsultacji społecznych dotyczących obszarów/kierunków rozwoju regionów/regionu/części regionu(powiatów, może nawet gmin), wyłonionych w pracach paneli eksperckich (tematycznych).

5.4. Określenie zakresu geograficznego, merytorycznego i społecznego projektu Foresight

Zakres realizowanego projektu Foresight musi pokrywać kwestie technologiczne odniesione do olbrzymiej większości podobszarów regionu i branż, powinien być szeroko konsultowany społecznie, przeanalizowany przy użyciu paneli złożonych z przedstawicieli szerokich grup społecznych, zainteresowanych poruszanymi problemami, w odniesieniu do jasno określonych horyzontów czasowych i przy jasno sprecyzowanych w czasie posunięciach. Zakres ten musi być zdefiniowany w języku jasno określającym rozważane obszary technologiczne.

Trzeba określić pewną liczbę wyraźnych obszarów badawczych (sektorów czy branż dotyczących różnych technologii). Należy, oczywiście, uwzględnić takie obszary jak ICT, biotechnologie, środowisko, transport czy opieka medyczna, gdyż rozważając rozmaite aspekty technologiczne nie można nie uwzględnić wykorzystania np. ICT czy wpływu tych technologii np. na zdrowie czy środowisko.

Każdy panel tematyczny, związany z wyróżnionym obszarem badawczym, powinien składać się z 8-15 ekspertów. Eksperci do paneli tematycznych powinni zostać wyłonieni spośród grup społecznych które są bezpośrednio zainteresowane wynikami związanymi z danym obszarem tematycznym oraz spośród fachowców obeznanych z badanym obszarem. Horyzont czasowy rozpatrywanych jest bardzo ważny; zazwyczaj oscyluje wokół 15 lat (od 10 do 20). Obszary badawcze, które nawiązują do bezpośrednich implementacji jakichś technologii zwykle mają nieco krótszy horyzont czasowy - 5-10 lat.

5.5. Obszary badawcze i metody badawcze

Najczęściej używane w projektach foresight metody badawcze to:

• badania gabinetowe;
• wybór uczestników paneli;
• podwyższenie świadomości; dla przyszłych uczestników takich badań organizuje się otwarte seminaria, spotkania promocyjne i inne formy kontaktu.
• benchmarking pozwala oszacować istniejące mocne i słabe strony w badanym obszarze.
• określenie wiodących technologii;
• metoda Delphi i tworzenie scenariuszy
• szeroka konsultacja
• ustalanie priorytetów;
• rozpowszechnianie raportów w formie pisemnej, seminariów, spotkań roboczych czy prezentacji.

5.6. Zwrotność

Każdy program badawczy potrzebuje metod monitorowania jego postępów, kontrolowania wydatków i wprowadzania korekt kiedy jest to potrzebne.

"Kamienie milowe" projektu powinny być wyznaczone w wyniku intensywnych konsultacji; są one nieodłączną częścią studiów nad projektem i zależą od używanych metod badawczych. Na ogół "kamienie milowe" są przedstawione w planach projektu i łatwo się do nich odnieść w procesie oceny postępów projektu. Jest to ważne dla jasnego zarządzania projektem.

5.7. Ewaluacja (ocena) wyników projektu

Powinna być przeprowadzona przez zewnętrznych recenzentów po każdym etapie (po osiągnięciu każdego z .kamieni milowych.). Pozwala lepiej zaprojektować dalsze badania (metody, wykonawców, cele). Jest kluczowym elementem dla zapewnienia ciągłości projektu foresight.

6. Szczegółowe narzędzia badawcze

6.1. Kryteria i metody stosowane w projektach foresight

Kryteria i metody [1]

Kryteria	Metody
1. Metody ilościowe (bazujące na analizie przyjętych założeń), wykorzystujące dane statystycznych	Ekstrapolacja trendów Modelowanie symulacyjne
2. Wydobywanie wiedzy eksperckiej w celu określenia długoterminowych wizji i scenariuszy	Panel ekspercki Burza mózgów Mapowanie myśli Warsztaty analizy scenariuszy Metoda Delphi Krzyżowa analiza wpływów
3. Metody określające kluczowe punkty działania, określające planowanie strategii	Analiza SWOT Kluczowe/krytyczne technologie Drzewo odniesień Analizy morfologiczne

6.2. Ekstrapolacja trendów

Ekstrapolacja trendów jest jednak wskaźnikiem, który pokazuje skalę zmian, jakie mogą nastąpić jeśli trend będzie zachowany w dłuższym czasie. Podczas określania trendu na podstawie szeregów czasowych warto odpowiedzieć sobie na pytania dlaczego trend jest taki a nie inny (co "stoi" za takim zachowaniem krzywej trendu), czy są inne szeregi liczbowe silnie skorelowane z rozważanym, które mogą warunkować zmiany rozważanego trendu itp. Jest tu duże pole do badań zarówno ilościowych jak i jakościowych.

6.3. Modelowanie symulacyjne

Symulacja, zwykle komputerowa, zwykle jest próbą przedstawienia stanu rzeczy poprzez szereg zmiennych i relacje pomiędzy nimi. Mogą to być zmienne opisujące badany region, a także zmienne dotyczące większego obszaru, mające . z założenia . wpływ na zmienne w regionie.

6.4. Panel ekspercki

Panel ekspercki jest ważnym narzędziem przy:

• zbieraniu znaczących informacji i wiedzy,
• stymulowaniu nowego wglądu w problem i kreatywnego, strategicznego spojrzenia w przyszłość,
• przenikaniu procesu foresight i otrzymanych wyników do szerokiego grona podatników,
• ogólnym znaczeniu wyników projektu foresight w zrozumieniu jego implementacji w przyszłości.

6.5. Burza mózgów

Burza mózgów to często używana metoda pracy w grupie. Celem burzy mózgów jest wymyślenie jak największej ilości rozwiązań do postawionego problemu, który to problem najlepiej postawić w formie pytania. Zespół powinien być jak najbardziej zróżnicowany (płeć, wiek, zawód, stanowisko itd.) Niektórzy uważają nawet, że do fazy twórczej nie powinno się brać specjalistów z dziedziny, w której jest umieszczone zadanie. Laik w danej dziedzinie nie myśli kategoriami poprzednich rozwiązań, bo ich po prostu nie zna, stąd łatwiej mu wygenerować nowe idee.

6.6. Mapowanie myśli

Mapa myśli to narzędzie wizualizacyjne, pomagające poruszać się po naszych umysłach i zasobach pamięci z ogromną łatwością i precyzją. Naczelną zasadą jest zapisywanie (rysowanie), poza kluczowymi hasłami wszystkich skojarzeń i problemów, które dopiero mogą się pojawić. Zaletą metody jest z pewnością brak monotonii towarzyszący procesowi sporządzania tradycyjnych notatek (linearnych bądź nawet poprzez wykresy i wypunktowanie).

6.7. Warsztaty analizy scenariuszy

Punktem krytycznym w metodzie scenariuszy jest to, że powinny one budować spójny obraz przyszłych możliwości, użytecznych do przewidywania skutków niepewnego rozwoju oraz kontrolowania zakresu działania. Scenariusze to coś na kształt "historii przyszłości" - sekwencja zdarzeń i trendów, albo "obraz przyszłości" - sprawozdanie z sytuacji w wybranym punkcie przyszłości. W projekcie Foresight zazwyczaj pracuje się z wieloma scenariuszami, pozwalającymi rozważać różne typy rozwoju badanej dziedziny.

6.8. Metoda Delphi

Metoda polega na przeprowadzeniu kilkukrotnego ankietowania wybranej grupy ekspertów, którzy nie mogą się ze sobą w tej sprawie komunikować i naradzać. Eksperci powinni posiadać dużą wiedze merytoryczną i doświadczenie w tematyce będącej przedmiotem ankiet ale jednocześnie także szeroki ogląd i doświadczenia w zakresie "oddziaływania" badanej dziedziny z szeroko rozumianym otoczeniem. Eksperci są anonimowi. Każdy z nich uzasadnia przedstawione wyniki. Po zebraniu wyników i przeprowadzeniu ich analizy, prowadzący projekt przygotowuje kolejną wersję ankiety . zawężającą i uściślającą obszar działania i rozsyła ją ponownie do tych samych ekspertów. Cykl ten jest powtarzany kilkakrotnie, aż do wypracowania pewnej zgody pomiędzy ekspertami, dostatecznego zawężenia priorytetów i utworzenia spójnego obrazu rozwoju danej dziedziny.

6.9. Krzyżowa analiza wpływów

Jednym z głównych zastosowań krzyżowej analizy wpływów jest przygotowywanie scenariuszy. Polega to na tym, że daje się ekspertom zadanie oszacowania prawdopodobieństwa zaistnienia różnych zdarzeń i - co więcej - oszacowania prawdopodobieństwa pojawienia się każdego z nich jeżeli każde z pozostałych zaistnienie lub nie. Tak więc krzyżowa analiza wpływów zwraca uwagę na powiązania i łańcuchy przyczynowo-skutkowe: "x" wpływa na "y", "y" wpływa na "z". Takie podejście pozwala skonstruować macierz warunkowych wpływów - i ta macierz może być poddana analizie matematycznej przy pomocy wyspecjalizowanego oprogramowania.

6.10. Analiza SWOT

Analiza SWOT zwykle jest opracowywana przez grupę ekspertów jako punkt startu do scenariuszy lub innych rozważań. Do opracowania analizy SWOT dobrze jest użyć burzy mózgów. W tym celu warto uświadomić ekspertom istotę tej analizy, typy otoczenie i rozdaje zmian, jakie mogą w nim nastąpić. Opisano to krótko poniżej.

Przedmiot analizy SWOT

Z jednej strony analizuje się zasoby, a z drugiej wpływ otoczenia. Porównanie mocnych i słabych stron ma na celu szukanie potencjalnej przewagi strategicznej.

Tablica pokazująca elementy analizy SWOT i czynniki ją warunkujące

	Czynniki pozytywne	Czynniki negatywne
Czynniki wewnętrzne	Mocne strony Strengths	Słabe strony Weaknesses
Czynniki zewnętrzne	Szanse Opportunities	Zagrożenia Threats

6.11. Kluczowe/krytyczne technologie

Samo określenie "kluczowe/krytyczne" technologie odpowiada ich stopniowi ważności dla regionu czy podregionu. Nie należy mylić tego pojęcia z technologiami popularnymi czy "technologiami samowystarczalności". Po wyznaczeniu krytyczne technologie są bardzo użyteczne w rozmowach z politykami - można im wtedy rekomendować je na konkretnych przykładach, nawet dotyczących zakładów czy gmin.

Techniką stosowaną do ich wyboru jest tzw. technika priorytetyzacji. Można ją realizować zarówno metodą Delphi jak i np. metodą krzyżowej analizy wpływów czy zwykłym głosowaniem.

6.12. Analizy morfologiczne

Metoda wykorzystuje opcję mapowania aby otrzymać całkowitą perspektywę możliwych rozwiązań. Morfologia odnosi się do "kształtów" rozważanych "obiektów"; analiza morfologiczna wykorzystuje identyfikację wszystkich możliwych kombinacji tych "kształtów" aby określić różne możliwości, jakie mogą zaistnieć w przyszłości.

6.13. Metoda analiz graficznych wyników pracy grup eksperckich

Pozwala w szybki sposób osiągnąć pogląd na zagadnienia podlegające ocenie przez zespół ekspertów. Wyniki scenariuszy projektu Foresight przedstawia się czasami w postaci "mapy drogowej", czyli co i kiedy będzie realizowane.

6.14. Badania socjometryczne

Dzięki takim badaniom można dokładnie określić istniejące w strukturze organizacyjnej czy społecznej związki formalne i nieformalne oraz wiele innych ważnych cech istotnych dla sprawnego zarządzania. Wykorzystanie uzyskanej wiedzy pozwala otrzymać efekty synergiczne w wyniku właściwego doboru osób/grup do współpracy.

Test socjometryczny najczęściej polega na tym, że prosi się respondenta o dokonanie wyboru między osobami należącymi do jego grupy, kogo chciałby mieć do towarzystwa w jakiejś czynności np. przy pracy, przy obiedzie, przy zabawie itp., a kogo nie chciałby mieć.

7. Plan operacyjne Foresight

7.1. Narzędzia badawcze dla poszczególnych etapów realizacji projektu

1. wstępne badania gabinetowe, analiza SWOT, analiza trendów;
2. w międzyczasie określenie klienta, celu i realności projektuForesight, zakresu geograficznego, merytorycznego i społecznego projektu, budowa silnego poparcia dla projektu,
3. opracowanie kwestionariusza ankietowego przez ekspertów Panelu Głównego;
4. poddanie kwestionariusza analizie metodą delficką - przy wykorzystaniu ekspertów - w celu wyłonienia i określenia kierunków badań naukowych dla kluczowych branż regionu;
5. opracowanie i konsultacja wyników ankiety przez ekspertów Panelu Głównego,
6. powtórzenie procedury w zakresie punktów b. i c. do uzyskania na tyle zredukowanej liczby obszarów technologicznych, aby można było przejść do części następnej, którą jest .
7. budowa scenariuszy z wykorzystaniem technik burzy mózgów i mapowania myśli, w tym ustalenie "kamieni milowych";
8. ponowne konsultacje społeczne.
9. Po konsultacjach społecznych członkowie Panelu Głównego powinni zbudować/zweryfikować hierarchię obszarów technologicznych.
10. Otrzymaną hierarchię obszarów technologicznych należy ponownie dać do przeanalizowania panelom eksperckim, ponownie tworząc kwestionariusze ankietowe;
11. Następstwem tych kroków powinno być opracowanie Kluczowych Branż Regionu.
12. Dla Kluczowych Branż Regionu panele ekspertów powinny opracować nowe scenariusze.
13. Panele tematyczne, sporządzą Raporty Kluczowych Branż Regionu oraz dokonają agregacji obszarów badawczych w ramach tych branż.
14. Panele tematyczne opracują informację o perspektywicznych technologiach w ramach Kluczowych Branż.
15. Na podstawie uzyskanych z analizy SWOT i analizy trendów danych oraz wyników prowadzonych równolegle badań socjometrycznych Panel Główny (przy współpracy Panelu Programowego w formie konsultacji) opracuje wraz z moderatorami paneli tematycznych wstępny raport "Wiodące Technologie Regionu Świętokrzyskiego".
16. Wstępny Raport zostanie poddany szerokim konsultacjom w grupach reprezentantów świata polityki, biznesu, mediów, organizacji pozarządowych, administracji rządowej i samorządowej, a także zwykłych obywateli (przez fakt opublikowania wstępnej wersji np. w prasie).
17. Na podstawie wyników konsultacji powstanie "Końcowy Raport Foresight Wiodących Technologii Województwa Świętokrzyskiego".

Literatura

[1] Miles, I. and Keenan, M. (2002), Practical Guide to re-gional Foresight in the United Kingdom. European Commission Directorate for Research K, Unit "Science and Technology Foresight, links with the IPTS".

[2] Jacek Kucinski (2006), Organizacja i prowadzenie projektów Foresight w świetle doświadczeń międzynarodowych. Instytut Podst. Problemów Techniki PAN, styczeń 2006, www.eracareers-poland.gov.pl/sl/MOC/255cadfc3fcbe23841247c2bc005cbee.pdf